فصلنامه فقه
پیاپی 49 (پاییز 1385)

بی گمان یکی از رسالت های مهم، نقش آفرین و کارساز عالمان دین، مبارزه با بدعتها و به دیگر سخن،جلوگیری از ورود آنچه از دین نیست، به حوزه دین است.
پیامبر بزرگ اسلام با اشاره به این وظیفه خطیر می فرمایند:(اذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنه الله .) اصول کافی، ج 1/54هرگاه بدعتها در میان امتم آشکار شوند، بر عالم است که علم خود را آشکار سازد. هر کس چنین نکند، نفرین خدا بر او باد.
در این روایت و دیگر روایتهای وارد شده در این باب و آموزه های دینی، چنانکه به بدعتگذار وعده عذاب دوزخ داده شده است، بی تفاوتی در برابر آنان نیز سخت نکوهیده است. و اگر آن چه به دین افزوده شده، به دور از عقل و خرد باشد، به خرافه نیز متصف می شود و مبارزه با آن، از منظر شرع و عقل، ضرورتی دوچندان می یابد. البته روشن است که نکوهش بدعت یا (انتساب ما لیس فی الدین بالدین)، تمام حوزه های احکام را شامل می شود و همه واجبات، مستحبات، مکروهات، و محرمات را در بر می گیرد.

شیخ حر عاملی در جلد نخست وسائل الشیعه1 بابی را برای (اخبار من بلغ) با عنوان (استجاب الاتیان بکل عمل مشروع روی له ثواب منهم) آورده که آن را می توان زمینه ساز انبوه سازی مستحبات نامید;زیرا ترجمه عنوان باب چنین است: (استحباب به جای آوردن هر عمل مشروعی که ثوابی از ائمه اطهار(ع)، برای آن روایت شده باشد). کم کم دامنه این عنوان در گفتار و فتاوا از دو جهت گسترش یافت:از یک سو عملی که نامشروع بودنش با دلیل محکم ثابت نشود،با اصل برائت و نظیر آن مشروع شمرده شد و از سوی دیگر بر روایاتی که سند بسیار ضعیف و مخدوش هم داشتند،عنوان(روایت) اطلاق گردید و حتی برخی دیگر،فتوای فقیه را نیز از مصداق های (روایت) دانستند.در نتیجه حوزه مستحبات به شدت گسترش یافت. وجود ثواب های چند هزاری وعده داده شده در برخی از این روایات بازار مستحبات را حتی از واجبات تصریح شده در قرآن و اخبار متواتر داغ تر ساخت به گونه ای که اکنون هر روز با ذکر و ورد و دعاهای جدید مواجهیم و کتاب هایی انتشار می یابد که ادعا می شود ذکرها و دعاهای آن مجرب است. به عقیده ما یکی از عوامل (تسامح در ادله سنن) است که باید مورد بررسی و نقد قرار گیرد.

روح انسان، پدیده ای شگرف و متعالی است که واقعیتی غیر ازجسم دارد. این آفریده ارزشمند از دیرباز تاکنون، اندیشه فیلسوفان و متکلمان حوزه تمدن اسلامی را به خود مشغول کرده و سبب پدید آمدن مباحث پردامنه ای همچون تجرد یا عدم تجرد روح و آفرینش آن قبل و بعد از خلقت بدن یا مقارن خلقت آن شده است. فارغ از داوری درباره این گونه مباحث یا گزینش پیش فرض هایی در این زمینه، تردیدی نیست که در مرحله ای از سیر تکوین انسان، پیوندی مبارک میان روح و جسم برقرار می شود که قرآن کریم از آن به دمیدن(نفخ) روح در بدن یاد کرده است. آغاز این ارتباط که در فقه از آن به(ولوج روح) تعبیر می شود، موضوع برخی از احکام شرعی در نصوص و فتاوا قرار گرفته است.
اما آنچه سبب ابهام این مفهوم در فقه می گردد، این پرسش است که آیا مقصود از روح، واقعیتی مجرد و ما ورای طبیعی است که زمان ولوج و نفخ آن تنها به وسیله اولیای معصومان(ع) مشخص می شود یا مراد از آن، حیات حیوانی یا امر طبیعی دیگری است که جنین طی مراحل رشد خود و پس از خروج از مرحله حیات نباتی، وارد آن می شود؟

ضرورت اجتهاد مستمر در مبانی درونی و برونی از آن روست که فقیه همواره برای استخراج حکم، به بازگرداندن فروع تازه بر اصول پایه، و منابع اربعه و تطبیق قواعد فراگیر فقه بر مصادیق خارجی براساس عناصر و قواعد مشترک اصولی نیاز دارد و هر گونه تلاشی که از سوی فقها در جهت تعمیق و تنقیح مبانی فقهی و اصولی صورت گیرد و یا هر نظریه و پیشنهادی که از سوی ایشان به منظور تکامل و تحول در این عملیات درون فقهی عرضه گردد، بدون تردید نقش مهمی در بهبود جریان اجتهاد و رفع نابسامانی ها ایفا خواهد نمود.
اما باید به این نکته اذعان داشت که تمامی تلاش های صورت گرفته در این زمینه، اسباب تام تحقق یک نظریه فقهی کامل و بدون نقص نمی تواند باشد; بلکه در صورتی این امر تحقق می پذیرد که باب اجتهاد مستمر در اصول شریعت نیز گشوده شود; چرا که در فرایند شکل گیری احکام فقهی، مجموعه ای از مبانی فلسفی و کلامی نیز نقش مؤثری ایفا می کنند; همان گونه که مبانی دیگری ما نند معرفت شناختی، هستی شناختی، انسان شناختی و غیر اینها نیز سهم مهمی در این زمینه دارند.
تمامی این مبانی، ذهنیت و جهت گیری خاصی را برای فقیه پدید می آورند که او در قالب همان ذهنیت به تفکرات و نظریات فقهی خویش سامان می دهد.

حقوق معنوی و به ویژه حقوق مالکیت فکری و بالاخص کپی رایت، از حوزه های جذاب و دارای گستره روز افزون حقوقی و فقهی است. اگر چه اولین جلوه های پذیرش آن، به قریب سیصد سال قبل برمی گردد، ولی به دلیل فراوانی مصادیق جدید و گسترش قلمرو آن به حوزه های نو، هنوز هم به ویژه در حلقه های فقهی موضوعی نوپدید به شمار می آید.شاید بتوان بارزترین جنبه ورود حقوق مالکیت معنوی و حقوق مالکیت فکری به حوزه مباحث سنتی موجود در فقه و حقوق اموال را طرح نوع جدیدی از مال دانست که به دلیل تفاوت ماهوی و ویژگی های خاص خود بسیاری از قواعد رایج در حقوق اموال را تحت تاثیر قرار داده و تدوین اصول جدیدی را در حوزه فقه و حقوق اموال ضروری ساخته است. امروزه از این اصول و قواعد خاص به عنوان (حقوق مالکیت معنوی و فکری) یاد می شود. حجم روزافزون معاملات بین المللی مربوط به این حقوق و شکل گیری اسنادی بین المللی در این زمینه نیز باعث شده است که به ویژه کپی رایت علاوه بر حقوق داخلی، جایگاهی بسیار برجسته در حقوق تجارت بین الملل پیدا کند. در این نوشتار ابعاد مختلف کپی رایت و حقوق مرتبط با آن، با توجه به جدیدترین اسناد بین المللی موجود در این باره مورد بحث قرار گرفته است. اصلی ترین جنبه های کپی رایت و حقوق مرتبط با آن عبارت اند از: پیشینه تاریخی آن در سطح ملی و بین المللی و به ویژه وضعیت آن در Trips، مفاهیم و تعاریف مربوط مانند: حق مؤلف، حق مادی، حق معنوی و حقوق مرتبط با آن، اصول حاکم بر کپی رایت، حوزه های نوپیدای کپی رایت مانند، برنامه های رایانه ای، بانک های اطلاعاتی و حقوق اجاره ای، محدودیت ها و استثنائات حمایت از کپی رایت، انواع حقوق مرتبط با کپی رایت و جنبه های اجرایی کپی رایت. همچنین از ابعاد مختلف کپی رایت در حقوق جمهوری اسلامی ایران نیز در این مقاله بحث شده است. و در پایان، عمده ترین جنبه های کپی رایت که در خور بررسی دقیق فقهی است مورد اشاره قرار گرفته است.

نشست(بررسی نظام مالکیت فکری براساس مبانی نظری) پنجشنبه یازدهم آبان 1385با همکاری دبیرخانه نهضت آزاداندیشی و تولید علم معاونت پژوهشی حوزه علمیه و دبیرخانه دین پژوهان کشور با حضور صاحب اثر،آقای دکتر محمود حکمت نیا و ناقدان جناب حجه الاسلام حسن آقا نظری و دکتر ناصر قربانیان و جمعی از استادان و محققان حوزه و دانشگاه در محل بیرخانه دین پژوهان برگزار شد.
متاسفانه فرصت طرح و نقد جامع عنوان مورد بحث در مدت زمان اندک این نشست میسور نشد و به دلیل زمان اندک نشست تنها به مبحث (ضرورت ترسیم مالکیت فکری براساس مبانی نظری) پرداخته و بحث درباره (مبانی گوناگون و انتخاب مبنای مورد قبول، و بررسی مالکیت فکری براساس آن) به مجال دیگری موکول شد.
هر چند مباحث اصلی و اساسی به بخش دوم مرتبط می شود، ولی آنچه در این بحث مورد گفت وگو قرار گرفت، حاوی نکات ارزنده ای بود که امیدواریم ارائه خلاصه ای از آن برای خوانندگان مفید واقع شود.
در ابتدای این نشست پس از تلاوت قرآن، آقای محمد جواد صاحبی به طرح موضوع پرداخت واز آقای دکتر محمود حکمت نیا برای ارائه خلاصه ای از نظریه خویش دعوت به عمل آورد.

بی تردید(اقتضائات و نیازها و عنصر زمان و مکان) گاه در پاره ای احکام تاثیرگذار است. از این رو، توجه به اقتضائات زمان و مکان کم و بیش در میان فقی هان گذشته و معاصر وجود داشته است. اما پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی که نگرش فقی هانه در بسیاری از حوزه های اجتماعی و حکومتی و حتی در حوزه فردی، بیشترمورد اهتمام فقها و به ویژه امام خمینی قرار گرفت، توجه افزون تر به عنصر زمان و مکان در امر افتا ضرورتی بیشتر یافت و این جا یکی از نقاطی است که(اجتهاد پویا) از(اجتهاد ایستا) تمایز پیدا می کند. البته سخن گفتن از(اجتهاد پویا) بسیار آسان است، اما پای بندی به این روش، چالش برانگیز و دشوار می نماید; زیرا فقیه، هم باید به مبانی استنباط فقه شیعه پای بند باشد و هم عنصر زمان و مکان را در استنباط حکم دخالت دهد، هم باید به دور از تحجر بیندیشد و هم باید پاسخگوی نیازها باشد. در این جاست که تسلط به باب های مختلف فقهی، فهم عمیق، خبرویت، همه جانبه نگری و آشنایی با نیازهای زمان و مکان، توجه به شرایط مکلف و...می تواند به یاری فقیه آید و به استنباطی بینجامد که متناسب با اقتضائات این زمانه است.